Imkan, insanoglunun en büyük imtihan sahasidir. Çogu zaman iyi ile kötüyü, güzel ile çirkini ancak ona uygun bir imkânin olusmasiyla birbirinden ayirt edebiliyoruz. Zira imtihan ona uygun bir imkânla karsi karsiya gelindiginde devreye girer. Dolayisiyla imkânsizlik ya da mahrumiyet insani bir yere kadar tanimamiza izin verir. Çünkü bazen kötülük yapma imkânina sahip olamadigimiz için iyi görünüyoruz aslinda. Uysalligimiz ve sessizligimiz yokluktan kaynaklaniyordur belki de. Mevlâna Celaleddin Hazretlerine talebeleri, köpeklerin dostça oyunlarina bakarak “Ne güzel bir kardeslik sergiliyorlar! Keske insanlar su köpeklerden ibret alsa” dediklerinde, hazretin verdigi cevap gibi: “Siz aralarina bir kemik atin da görün kardesligi!”
Imkan adeta bir simya gibi insanin karakterini, hakiki yüzünü ortaya çikarir. Geçmis örnekler ve bugün yasayip gördüklerimiz bize nice insanin ve toplumun acikli sonunun imkânlarin tesekkül etmesiyle geldigini ibretle göstermektedir. Imkânlarin birçok insani ve toplumu önünde sürükledigini, nicelerini heba ettigini okuyup gözlemlemek mümkün. Tarih sayfalarinda küçük bir gezinti ya da günümüz dünyasinda basit bir gözlem bize bunu bütün açikligiyla göstermeye yetecektir. Hatta çok uzaklara gitmeden, temasta oldugumuz yakin çevremizden kimi insanlarin yasadigi ve bizim de dönüsüm ve degisim olarak adlandirdigimiz hallerine bakmak bile bu büyük tehlike hakkinda bize yeteri kadar fikir verecektir. Biz degisim ve dönüsüm diyoruz ama aslinda degisen ve dönüsen bir sey yok; onlar sakli yüzlerini göstermeye imkân bulmuslardir sadece.
“Insanlar gümüs ve altin madenleri gibidir; Cahiliye devrinde hayirli olanlar Islam’da da hayirli olanlardir. Yeter ki Islam’i iyi kavrasinlar.” Böyle buyurur mealen Efendimiz aleyhisselam. Burada insanlarin degerli madenlere benzetilmis olmasi manidardir. Yani bir imkân olarak Islam yalnizca fitraten iyi olanlarin iyiligini ortaya çikarir. Bu demektir ki imkânlar iyiyi kötü yapmaz, kötüyü de iyi yapmaz. Madenler de öyle degil mi? Hangi islemden geçirirseniz geçirin, degersiz bir madeni altina ya da elmasa dönüstüremeyeceginiz gibi tersini de yapamazsiniz. Öyleyse imkânlar bir deneme ve sinama aracidir yalnizca. Dönüstüremezler, degistiremezler, karanlikta kalmis hakikî suretin üzerindeki perdeyi kaldirirlar yalnizca. Güzeli ve çirkini gün yüzüne çikarirlar. Burasi deyimin tam yeridir; imkânlar insanin sadece foyasini meydana çikarirlar. Iyi olan, her hal ve sartta yine iyidir. Tipki foyasi dökülen mücevherler gibi.
Insanin önüne çikan imkânlar foyaya temas eden sivi fonksiyonu görürler. Malum, foya mücevherleri daha göz alici ve parlak göstermek için kullanilan ince bir metaldir. Ya mücevherin altina serilir ya da üzerine sürülerek onu oldugundan daha parlak ve göz alici bir hale sokar. Ne ki, zamanla özellikle de siviyla temas halinde foya dökülür. Iste o vakit sahte parlaklik gider, maddenin hakikî yüzüyle bas basa kaliriz. Buradan hareketle bir sahteligin, yalanin son bulmasi ve gerçegin ortaya çikmasi anlaminda “foyasi meydana çikmak” deyimi dilimizde yaygin olarak kullanilir. Iste imkân birçok insanin foyasini meydana çikaran bir sivi gibi, onlarin gerçek yüzünü görmemizi saglar. Foya ile sahte bir parlaklik ve albenilik edinenlerin geçici güzelligi bir damla su ile yok olur gider. Makyaji ve cilasi dökülmüs çirkin suret ortaya çikar. Ama foyasi ortaya dökülse de inci ve elmas degerinden hiçbir sey kaybetmez. Ayni sekilde insanin karakteri de daha çok imkan ve varlik aninda kendini gösterir.