Akil, insani diger canlilardan farkli kilan düsünme, anlama, bilgi sahibi olma ve bilgi üretme araci ve niteligidir, bu itibarla da insanin temel özelligidir.

Kur’an-i Kerim’de elli kadar yerde akl (akil) kökünden gelen kelimelerin yer almasi Islam’da akla verilen degeri göstermesi bakimindan önemlidir.

Kur’an’da, “Akledesiniz diye Allah ayetlerini size bu sekilde açikliyor.”(Bakara, 73, 76, 242; Yusuf, 2; Nur, 61; Hadid, 17; Zuhruf, 3) buyurulmaktadir.

Bu ayetlerde Allah Teala gerek kainat kitabindaki gerekse Kur’an’daki ayetleri; varliginin, O’nun Rabbimiz, Mevlamiz ve Yaraticimiz oldugunun delilleri, isaretleri ve alametleri (kisaca ayetlerini) olarak bize açikliyor; bunlari akletmemizi, dogru ve saglikli düsünmemizi ve anlamamizi istiyor.

Diger bazi ayetlerde, “Akledip düsünmez misiniz?” (Bakara, 44, 76; Al-i Imran, 75; Enam, 32; Araf, 169; Yunus, 16; Hud, 16; Yusuf, 109;Enbiya, 10, 67; Mü’minun, 80; Nur, 61; Kasas, 60 vd.) buyuruyor. Yani, akletmiyor musunuz, anlamiyor musunuz, akletsenize, düsünsenize, anlasaniza, muhakemede ve istidlalde bulunsaniza, aklinizi fikrinizi çalistirsaniza vb. buyuruyor. Aklini kullanmayan ve düsünmeyen kullarini buna tesvik ediyor, bazen de yapmayanlari uyariyor hatta kiniyor ve tehdit ediyor. Bütün bunlar Islam’da akla, fikre ve düsünceye ne kadar büyük deger verildigini göstermesi bakimindan önemlidir.

Kur’an’da birçok ayette fikir-tefekkür, fikh-fikih-tefakkuh, itibar-ibret alma, muhakemede bulunma, nazar, fehm, tedebbür, tezekkür vb. kelimeleri de düsünme, düsünüp tasinma, muhakeme ve istidlalde bulunma, fikir yürütüp isabetli ve faydali neticelere ulasma anlaminda kullaniliyor. Yani bu hususla aklin faaliyetleri ve islevleri olarak gösteriliyor.

Kur’an’da ve sahih hadislerde lafiz olarak akl/akil kelimesi geçmez ama elli kadar yerde akil kelimesinin türevleri geçer. Fehm, fikir, fikih, itibar, nazar ve benzeri kelimelerin de akil ve aklin islevleri anlaminda kullanildiklari dikkate alinirsa Kur’an’in bir akil, fikir ve düsünce kitabi oldugu apaçik ortaya çikar. Her surede, her ayette, her kelimede bu anlamda akli görmek mümkündür. Buna, “Kur’an akli” ve “Islam akli” demek de mümkündür. Bu suretle Islam akliyesi/düsüncesi diger düsünce sekillerinden ayirt edilmis olur.

(Yazinin tamami Ilim ve Irfan dergisi Kasim (2014) sayisinda.)